Qırx İl Sonra Açılan Qapı: Vicdanın Labirinti və Zamanın tələsində “Ruh”- Sprit seance: ruh yolçuları üçün konseptual cığırlar... 

"Bənövşə...bənövşə..."

...gecə bitib-tükənmək bilmir.

Təqvim cırılıb, illərin düzümü pozulub, parçalalanmış zamanın zərrələri eyni döşəmədə xışıldayır. Qırx illik keçmişin xatirələri indinin içində peyda olub :“indi” qırx ilin dalğasını içində saxlayan köhnə lampa kimi sarı işıq saçır.

Sən də hiss edirsənmi ruhunun səsini... içinin ucqarlarından gələn pıçıltını...

Olumla ölüm arasında pərdə nazilib, şəffaflaşıb... bir nəfəs yetər pərdəni titrətməyə. Yenicə vəfat etmiş adamın ruhu çağırılır, qeybin dərinliyindən yuxarı qalxır, soyuq otağa daxil olur. Ölüm son deyil, agah olmağın əvvəli, qeybin sirrini aşikar edən keçiddir.

Bu əsər ƏNDİŞƏ haqdadır, ruhi diskonfortun mətnə çevrilməsidir. İtirilmiş, yoxa çıxmış, üstü laqeydlik və anlamsızlıqla lehimlənmiş vicdan vurnuxur. Hər kəs etirafın ağırlığını çiyinlərində hiss edir, qorxu ilə ümid arasında gərilir: bəlkə bu gecə günahlar bağışlanar, bəlkə çiyinlərdən yük götürülər, nəfəs almaq asanlaşar.

"Ərim məni öldürəcək…"

Qorxacaq qadın inildədi...

Nə ayağa qalxır, nə qapıya tərəf addım atır. Onu saxlayan ərinin qorxusu deyil, günahının ağırlığıdır.

 Şübhəli Məxluqun qaranlıqda kinayəli təbəssümlə pıçıldadığı iynəli sözlər digərlərinin yaralı vicdanını daha dərindən deşir.

"Bənövşə… bənövşə…"

Bu "uşaqlıq himni"nin kəlimələri zülmətə enerji dalğası kimi yayılır ...

 Tərki-Dünya əlini vicdanına qoyub səssizliyə çağırır:

– Sakit… ürəyinizdə danışın…

Dua kimidir. Dodaqlar tərpənmir, hamı təkrarlayır: Gəl…

– Şama baxın… – boğuq bir səs deyir.

Küləksiz havada alov öz-özünə rəqs edir; görünməyən nəfəs şamın alovuna toxunur. Ruh gəlib!..

– Mən burdayam…

YUXU, yoxsa REALLIQ?..

Metafizik labirintin içində itib-batdılar, amma "öz"lərinə ilk dəfə bu qədər yaxın gəldilər...

Bu əsər İTKİ haqdadır...

Kamal Abdullanın “Ruh” dramı adi süjetdən, “köhnə dostların görüşü” klişesindən yuxarı, Mirzə Nicatın "RUH" vaqeəsi reallıqdan, fiziki qatdan yuxarıdır...SÜRREALdır!

Bu tamaşa RUHU AXTARMAQ haqdadır...

Bu tamaşa NƏFSİ- LƏVVAM, yəni ÖZÜNÜ QINAYAN NƏFS haqdadır...

Bu tamaşa BƏNDƏNİN SÜRREAL HƏQİQƏT MƏKANINA ASTRAL KÖÇÜ haqdadır...

Bu tamaşa BƏSİRƏT PƏRDƏSİNİN QALXMASI, İNSANIN VƏHDƏT-əl-VÜCUDla BÜTÖVLƏŞMƏSİ haqdadır...

Bu tamaşa KEÇMİŞLƏ İNDİNİN DOSTLARIN YUBİLEY ZİYAFƏTİNDƏ QOVUŞMASI haqdadır...

"Bənövşə...bənövşə..."

Bir vaxtlar eyni məktəbdə oxumuş dostların qırx ildən sonra yenidən bir evdə toplaşması "gecikmiş məhkəmə"dir. Qırx il – Şərq mifik təfəkküründə sınaq, kamillik, dönüş rəqəmi – təsadüfi deyil. Zaman burada təqvimdə sıradan keçən illər deyil, günahın hopduğu məsafədir.

İllər xatirəyə çevrilib danışılmır, səhnənin özündə yenidən “baş verir”. Keçmişdə buraxılan səhvlər, xəyanətlər, haqsızlıqlar indi onların qarşısında canlı obraz kimi dayanır:

  “Bizi qırx il əvvələ qaytar, təzədən yaşamaq istəyirik…”

“Ruh”da zaman amansız mühakiməçi, gecikmiş peşmanlığın ölçüsü,

 həqiqətdaşıyıcısı, vicdanın səsidir. Yaddaşı oyadır, unudulmuş həqiqətləri üzə çıxarır, personajları “basdırılmış arzuları”yla üz-üzə qoyur.

...şam, bənövşə, ev, qırx il, Tərki-Dünya...

“Ruh”un dünyası simvollarla açılır: səhnədə heç bir detal “sadə əşya” deyil, mənəvi qatın eyhamıdır.

Qaranlıqda yanan şam – həm ömür rəmzi, həm də həqiqətin işığıdır.

Bənövşə çiçəyi – pyesin incə, amma təsirli simvollarından biridir. Bənövşənin solğun gözəlliyi, ağır, kövrək ətri personajların yaddaşında qalan uşaqlıq məsumluğunu işarələyir.

“Bənövşə… bənövşə…”

 Ev – təkcə fiziki məkan deyil, mənəvi məkandır. Divarların arxasında gizlədilən sirlər, qaranlıq künclərdə yığılıb qalan günahlar – hamısı bu evdədir.

“Qırx il” – Şərq mədəniyyətində kamillik, sınaq, dönüş zamanıdır. Bu pyesdə də qırx il bir nəsil ömrün arxada qalması, insanın kamillik yaşına çatması deməkdir. Amma paradoks budur ki, kamilliyə çatan bu adamlar ən böyük səhvlərini yalnız qırx ildən sonra dərk edirlər.

Tərki-Dünya obrazı isə zahirən alternativ mənəvi mövqeyə bənzəyir. Dünya işlərindən əlini üzüb zahidliyə çəkilmiş bir insan obrazıdır. Elə bil millət üçün “müdrik”, “yalnız”, “kənara çəkilmiş” fiqurdur. Amma pyesin gedişində məlum olur ki, o da günahsız deyil. Dünayadan qaçmaqla günahdan qaçmaq olmur. Qəlbindəki nəfsdən azad olmayan zahidlik formal zahidlikdir. Tərki-Dünyanın müəmmalı ölümü də təsadüfi deyil: illərlə daşıdığı günah və tənhalıq yükü onun aqibətini müəyyənləşdirir, o, nəhayət, həqiqi mənada dünyanı “tərk edir”.

Ruh isə bu simvolik sistemin mərkəzində dayanır. Konret bir insanın ruhu olsa da, tədricən kollektiv vicdana, ilahi ədalətə çevrilir. O biri dünyadan gəlib “burada” həqiqəti deyən səs, personajların içində susmuş ədalət hissini oyadır. “Ruh” – təkcə personaj deyil, əslində əsərin özüdür.

Kamal Abdullanın “Ruh” pyesi Füzuli Dövlət Dram Teatrında quruluşçu rejissor Mirzə Nicatın (Nicat Mirzəzadə) səhnə yozumunda, sözün yaxşı mənasında, “yarı yuxu, yarı reallıq” atmosferinə bürünür. Həyat və ölüm, yaddaş və vicdan tematikası səhnədə həm vizual, həm səs, həm də aktyor oyunu vasitəsilə açılır.

Mirzə Nicat mətnə zahirən sadiq qalır, amma bu sadiqlik “müəllifdən qorxu” deyil, müəllifin ideyasına hörmət üzərində qurulmuş yaradıcılıqdır. O, Kamal Abdullanın ağır fəlsəfi ideyasını tamaşaçının gözü üçün aydın, ruhu üçün narahatedici bir teatr dilinə çevirir. Kollektivin ansambl oyunu onun quruluşunda əsasdır: səhnədə “ulduz” yoxdur, “ruhçağıran kollektiv” var.

Mirzə Nicatın tamaşa üçün tapdığı forma, səhnə tərtibatı Kamal Abdullanın mətni ilə eyni xəttə dayanır. Qaranlıq tonlar, minimal dekorasiya, səhnədə qorunmuş “boşluq” – bunlar təsadüfi deyil...

Arxa planda asılmış quru, çılpaq ağac budaqları həyatdan düşmüş, qurumuş xatirələri xatırladır. Bu sadə kompozisiya tamaşanın mistik-psixoloji atmosferini qurur: biz məişət otağında yox, “ruh dustağlığında” oturmuşuq.

Nərdivan konstruksiyası xüsusi vurğulanmalıdır. Yer ilə göy arasında salınmış gizli körpü kimi səhnənin ortasında durur. Ruhun yolu, insanın hədəfə çatmaq istədiyi, amma yarıda qaldığı məqamların metaforasıdır bu nərdivan. Quru ağac budaqları, pərakəndə dekor parçaları – hamısı qırılmış xatirələrin, dağıdılmış talelərin səhnə ekvivalentidir.

Səhnədə saxlanılan boşluq isə insan ruhunun boşluğuna işarədir. Rəssam dekoru “azaltdıqca” məzmunu “artırıb”: nə qədər az predmet varsa, bir o qədər çox mənəvi atmosfer güclənir.

İşıq və kölgənin dramaturgiyası fonunda bu tamaşada işıq sadəcə texniki vasitə deyil, ayrıca personajdır. Bu işıq-kölgə oyunu sayəsində obrazların simasında gizlədikləri duyğular böyük görünür. Divarlarda rəqs edən kölgələr bir növ günahların, qorxuların “ikinci bədəni”dir.

Rəng keçidləri də psixoloji halın “rəngli xəritəsi”dir: keçmiş xatirələr anılanda isti, sarımtıl işıq personajların üzünə düşür, qorxu səhnələrində isə mavi-qara çalarlar kəskin kölgələrlə üst-üstə düşür. Kölgələrin böyüyüb-balacalaşması, personajların divarda “deformasiya olunmuş” siluetlərinin görünməsi, sanki içlərində böyüyən vahimənin vizual şəkilidir.

Bütün bunları vahid burulğan dinamikasında tarazlığa gətirən musiqi tərtibatı bu tamaşada görünməz, amma həmişə mövcud olan “ruh” kimidir: atmosferi bulandırmır, əksinə, məkanda nəfəs kimi dolaşır.

İlk səhnələrdə zəif, qeyri-müəyyən uğultu eşidilir – külək səsi, ya da uzaqdan gələn xoru xatırladır. Boş otağın, hündür tavanın, soyuq divarların səsini. Dram gərginləşdikcə musiqi bəzən yox olur, yerini tam sükuta verir. Məhz Ruhun “Mən burdayam” dediyi anda heç bir musiqi yoxdur – elə bil səhnə də, zal da nəfəsini tutur. Ardınca uzaqdan gələn ağı kimi nazik bir səs – vokal xətti eşidilir, ölümün kədərini də, insanın iç rahatlığını da özüylə səhnəyə daşıyır.

Beləliklə, musiqi və səs effektləri tamaşanın emosional ritmini müəyyən edir: sükut – səs – sükut. Bu dalğalanma “Ruh”un metafizik abu-havasını sıxlaşdırır.

Aktyorlar Anar Buludov – Tərki Dünya - Ruhun (və ya titul obrazın) daşıyıcısı kimi – səhnəyə çıxanda havanın təzyiqi dəyişir. Onun ifasında həm soyuq, sakit bir ton, həm də dərin emosiya var.

Sevinc Məmmədova – Qorxacaq Qadın – səsini, mimikasını, bədən dilini elə həssaslıqla idarə edir ki, tamaşaçı onun qorxusunu ruhunda hiss edir. Qışqırığı da, pıçıltısı da eyni dərəcədə təsirlidir.

Qaçaq Qarayev, Elçin Məmmədov, Əli Hüseynov – hər biri fərqli psixoloji ton gətirir: biri əsəbi, biri istehzalı, biri susqun, amma içi qaynar. Səbuhi Əhmədovun Kimsəsiz kimi səhnədə büründüyü sakitlik, yavaş hərəkətlər, dərin baxışlar obrazın içində illərlə daşınmış peşmanlığı sezdirir.Onun ifası öz peşəkarlığ səviyyəsini bir daha göstərir. Aktyorun oyun plastikası və bunu obrazda həlli ən uğurlu ifa kimi insanı dərindən cəlb edir.

Onların jestləri, donub qaldıqları an, birdən partlayan emosiya dalğaları pyesin abstrakt personajlarını canlı insanlara çevirir. Gözümüzün qabağında real talelər çarpışır. Hər bir aktyor öz obrazının həm realist, həm simvolik qatını daşıyır və pyesin ideya yükünü kollektiv şəkildə çiyinlərində aparır.

Tamaşada işıq, dekor, musiqi, plastik mizanlar elə qurulub ki, tamaşaçı bir an real insanların etiraflarını izlədiyini düşünür, növbəti an özünü yuxu səhnəsinin içində tutur. Pauzalar, ani donmalar, yavaşıdılmış hərəkətlər – hamısı yuxunun içindəki “hissələrin” teatr ekvivalentidir.

Burada Beckettin teatrından gələn “intizar ovqatı” da sezilir: personajlar nəyisə gözləyirlər – bəlkə heç gəlməyəcək həqiqəti.

Nəhayət Füzuli Dövlət Dram Teatrının səhnəsində “Ruh” həm bədii, həm peşəkar baxımdan ciddi hadisədir. Premyera ilə bağlı Mədəniyyət TV-nin canlı yayımı, Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın şəxsən tamaşaya baxıb kollektivə xoş sözlər deməsi – bütün bunlar bu uğurun göstəriciləridir.

Amma ən önəmlisi – görünməyən göstəricidir: tamaşaçı zalından çıxanda kiminin üzündə “daxili səfərdən dönmüş” adam ifadəsi var, kiminin gözündə “öz ruhunun səsini dinləmiş” insan baxışı.

Mirzə Nicatın rejissor işi, Ellinaz Balaşovanın simvolik səhnə tərtibatı, Sənan Sevindikzadənin musiqi tərtibatı aktyor ansamblının dürüst və səmimi oyunu – hamısı Füzuli teatrındakı dirilişin, intibahın müjdəsidir!

“Ruh” Füzuli Teatrı üçün təkcə uğurlu bir tamaşa deyil, həm də mənəvi deklarasiyadır: bölgə teatrının imkanları, estetik ambisiyası və daxili “oyanış” ehtiyacı haqqında söz demək cəhdidir.

Və sonda elə pyesin özündən gələn sual tamaşanın çıxış qapısında yenidən yaranır:

Biz bir-birimizi həqiqətən dinləməyi bacarırıqmı, yoxsa hərəmiz öz qaranlığında itmiş bir ruhuq?

Bu sualın cavabını isə hər kəs yalnız öz ürəyində eşidə bilər:

"Bənövşə...bənövşə...

Bizdən sizə kim düşə...

Bəndə düşə...bəndə düşə..." 

Emil Əskərov